MASARU IBUKA (Irki terbiýe bilen bagly 76 maslahat)

EGER ÇAGANYŇ «NÄME ÜÇININE» PITIWA BERMÄN, INKÄR ETSEŇ, OL BILESIGELIJILIGINI ÝITIRER

Ýakynda bir myhmanhananyň üçe ginde ýanymda oturan eneliogluň gürrüňini eşitdim. Olaryň söhbedi me ni haýran galdyrdy. Üç ýaşly oglanjyk ejesinden sorady: «Näme üçin aýna nyň aňyrsy görnüp duran dury bol ýar?». Ene aýnanyň nämeden we nähi li ýasalanlygy barada jikmejik gürrüň bermäge girişdi. Näme üçin aýnanyň durudygyny düşündirmegiň enä kyn düşýänligi bellidi, emma onuň joga bynyň çagadaky bilesigelijilige hasda meçew berendigi, şeýlede ony mun dan beýläkde bilim almaga ruhlan dyrmak bilen, körpäniň akyl taýdan ösüş ýolunda ýene bir ädim ätmegine kömek edenligi görnüp durdy.

Eger ene «durulygy üçin aňyrsy görnüp durda» diýen ýalyrak hörpde jogap beren bolsa — umumana, bu jogap hem däl — ol çaganyň gyzyklan masynyň öňüni germärdi, şeýdibem, körpe has köp zat bilmäge bolan hö wesinden jyda bolardy. Çaganyň «nä me üçinine» jogap gaýtarmak, haky katdan hem, kyn bolup biler. Ýöne jogap bermek başartsynbaşartma syn, bu beýle bir wajyp zat däl, çünki çaga bilen bu temada pikir alyşmak hemişede mümkin ahbetin. Mese lem, ýokarda getirilen mysaldaky enä niň jogaby çaganyň gyzyklanmasyny berkidýär.

Eger çaga: «Otly nädip ýöreýär?» diýip sorasa, ataeneler, adatça: «Ony elektrik togy herekete getirýär» diýip jogap berýärler. Elbetde, çaga elektrik togy baradaky sowallar bilen hüjüme geçer, ýöne «elektrik togy — tok bol ýarda» diýen ýalyrak başdansowma düşündiriş onuň ähli gyzyklanmasyny puja çykarar. Ataeneler çynlakaý jo gap bermelidirler we bu sowal bilen bagly bilýän zatlarynyň baryny aýtma lydyrlar, hereketlendirijiniň gurluşyna, magnit täsiriniň güýjüne çenli, başar dygyndan, düşündirmelidirler. Her näçe düşündirseňem, kiçijek çaganyň beýle çylşyrymly zada düşünmejekdi gini aýdyp, maňa garşy çykyp bilerler. Emma bu möhüm däl.

Çaga üçin ataenäniň özüne çynla kaý jogap berýänligi möhüm. Ol mu ny duýar we öz sowalynyň jogap be rilmegine mynasypdygyna düşünýär. Şunlukda onuň gyzyklanmalar çygry giňeýär. Başdansowma jogaplar bolsa sözüň ýaramaz manysyndaky aldaw dyr. Öz sowalynyň çynlakaý kabul edil meýänligini görende, çaga lapykeç bolýar, bilim almaga bolan teşneligini ýitirýär.

Bir uniwersitet mugallymy üç ýaşly oglunyň ähli «näme üçinine» edil uniwersitetde leksiýa okaýan ýaly jogap gaýtarýar. Körpe şunuň ýaly çynlakaý çemeleşmäni görüp, stulda edepli hem göni oturyşyna, käbir talyba ga ranyňda, has ünsli diňleýär.

Kiçijek çaga bilen gürleşenlerinde, uly adamlar onuň özlerine düşünje ginidüşünmejegini anyk bilenoklar. Hakykatdan hem, körpä ähli zat düş nükli bolar ýaly edip jogap gaýtarmak aňsat iş däl. Ýöne bu esasy zat hem däl. Iň esasy zat — onuň bilesigelijili gini has berkitmäge çalyşmak, munuň üçin bolsa iňňän çynlakaý halda jogap bermek zerur.

EGER ÇAGANY HALAMAÝAN ZADYNY ETMÄGE MEJBURLASAŇ, BU ONUŇ GYLYK-HÄSIÝETINE-DE TÄSIR ÝETIRÝÄR

Genial adamlaryň arasynda geň taňrak hem özboluşly bir söwdaýyrak häsiýetli kişiler kän. Olar nämedir bir zada başbütin berilýärlerde, tutuş dünýä bilen weji bolman başlaýarlar, gündelik aladalar olaryň piňinede däl. Şeýle adamlaryň şahsy häsiýetin de dertaladalaryň bolýan çagy seý rek däl. Mysal hökmünde, genial de rejedäki kompozitor Bethoweni alyp göreliň.

Mälim bolşy ýaly, Bethoweniň ka kasy köşk kapellasynda sazanda bo lup gulluk edipdir, özide ýakasyny tanadan meýhor eken. Ol oglunyň saz babatda üşükliligini aňypdyrda, dört ýaşyndan onuň bilen çynlakaý meşgullanyp ugrapdyr, tä ysgynmy dardan gaçýança saz çaldyrar eken. Kakasyna kiçijek Mosartyň şöhra ty maza bermez eken, garaz, Betho wen eýýäm ýedi ýaşynda pianinoçy hökmünde köpçüligiň öňünde ilkinji konsertini beripdir. Ýöne serhoş kaka synyň geçýän sapaklaryna sütem diý seň, has dogry boljak eken.

Esli ýyldan soň Bethowen keselläp dir we gulagy agralyp ugrapdyr. Kesel güýjedigiçe, onuň adamlar babatdaky öýkekinesi hem şonça artypdyr. Gýo teniň adybir tragediýasyna «Egmont» uwertýurasyny düzenden soň Betho wen «Ölmezýitmez magşugyna» hat ýazypdyr. Ýöne söýen gyzyna öýlen mek oňa nesip etmändir, şeýdibem, ol ömrüni müjerret ötüripdir. Kompozi toryň keç kysmaty gönüdengöni ka kasynyň täsiri astynda geçen çagalygy bilen baglanyşykly.

Edil şeýle sebäpler bilen bagly «Pikirleriň» awtory Paskalyň şahsyýetin de hem kemçilikli taraplary bolupdyr. Eger eýýäm şekiller döwründen çykan çagany öz erkine garşy nämedir bir za da mejbur etseň, bu onuň häsiýetinde yz goýar. Munuň şeýledigini ýokarda getirilen mysallar hem tassyklaýar.

Şekiller döwründe çagany höwes lendirijileriň, mümkin boldugyndan, köp mukdary bilen gurşamagyň ge rekdigini men hemişe gaýtalap aýd ýaryn. Ýöne şunda onuň ösüşini üns bilen gözegçilikde saklamak gerekdir we oňa öte ämert güýç görkezip basyş etmeli däldir. Şekiller döwründe kör pe «mehaniki» höweslendirijileri aň sat hem garşylyk görkezmezden kabul edýär, soňrak bolsa çaganyň özüne aňdyrmazdan täsir etmäge mümkin çilik berýän dürli görnüşli tärlere hem emellere ýüzlenmeli.

Getirilen mysallarda atalaryň öz ogullaryndan geniý ýetişdirmek islegi öte güýçlüräk bolan. Terbiýe zor ulan makdan hem mejbur etmekden yba rat bolupdyr, netijede, çagalara ata ene mähri ýetmändir. Ine, ХIХ asyrda ýaşan beýik matematik Gaussyň ka kasy welin, asla oglundan geniý ýetiş dirjek hem bolmandyr. Ol kerpiç örüji bolupdyr, kädaýym ogluny hem ýany bilen işe äkider eken. Gauss kakasynyň kerpiç örüşini synlapdyr, onsoň onda tebigy halda, hiç hili mejburlyksyz ma tematiki pikirleniş ösüpdir.

ÇAGANYŇ ÖZBAŞDAK ÇÖZMEGI ÜÇIN OŇA DÖREDIJILIKLI ÝUMUŞLARY TABŞYRYŇ

Biznes dünýäsinde taslama topa ry diýen düşünje bar. Taslama topa ry — kompaniýa üçin wajyp bolan ýumşy berjaý etmegiň usulyny oýlap tapmak maksady bilen, dürli bölümlerden bolan adamlaryň jemlenen to pary. Taslama işi maksatlar boýunça dolandyryşyň bir usuly bolup, işgär leriň döredijilik ukypbaşarnyklaryny, ýolbaşçylaryň buýrugy esasynda däl de, öz başlangyçlary esasynda ýüze çykarmaga mümkinçilik berýär.

Men muny çagalaryň ösüşi üçinem ajaýyp derejede laýyk gelýän usul ha saplaýaryn. Eje — kompaniýanyň baş ýolbaşçysy. Ol çaga ýumuş buýurýar da, muny nähili çözjeginiň usulyny oýlap tapmagy hem körpäniň özüne tabşyrýar. Çagalara niýetlenen kubik ler bilen bagly mysal getireýin. Adat ça, bilelikde olardan, aýdaly, gala gu ranlarynda, ene ilki inedördül, soňra gönüburçly, ahyrynda bolsa üçburç bölekleri ulanmalydygyny körpä dü şündirýär. Ýagny ol çaganyň öňünde maksat goýýar, şol bir wagtdada bu maksada nädip ýetmelidigini görke zip, onuň hereketlerini ugrukdyrýar.

Şeýle gurluşykda çaganyň piki ri bütinleý işlänok, ol diňe mehaniki ýagdaýda ejesiniň görkezmelerine eýerýär. Düşnükli zat, çaganyň ösüşi üçin kubikleri düzmek boýunça fizi ki hadysa dälde, pikirleniş hadysasy wajyp: nämäni nirä ýerleşdirmelidi gini çaganyň özi oýlap tapmaly. Mu nuň netijesiniň enäniň göz öňüne getirýän galasy bilen gabat gelmezli gi asla möhüm zat däldir. Oňa derek, bu çaganyň özünden başga hiç kimiň gurup bilmejek galasy bolar.

Bir tanymal arhitektoryň aýtmagy na görä, çagalaryň döredijilik işlerin den uly adamyň kellesinede gelme jek ideýalary susup almak mümkin. Çaga ýumuş tabşyryň — şonda ol oý lanar, şübhelener, netijede, diňe özü niň başaryp biljek galasyny bina eder. Bu hadysa beýniniň işleýşini höweslendirýär we körpäniň ösüşine ýar dam berýär. Ähli akyl işini oňa derek ejesi ýerine ýetirse welin, çaga beden taýdan näçe ösen bolup ýetişsede, ol görkezme bolmasa, hiç zat edip bil meýän robota döner.

Fransuz akyldary Anatol Frans şeýle ýazypdyr: «Çaganyň ösüşi üçin gowy saz, gowy howa, gowy süýt gerek». Bu ýerdäki saza men döredijilikli ýumuşlar manysynda düşünýärin. Çaganyň ösüşi bolsa oňa şu ýumuşlary tabşyrýan enä bagly.

(Dowamy bar).

* Başlangyjy gazetiň 8-nji iýuldaky sanynda.

Terjime eden

Orazmyrat MYRADOW.