Parahatçylygyň düýp mazmuny adamzat hakdaky aladadyr. Parahatçylyk — her bir milletiň durmuşda mynasyp ýaşamak sungaty. Türkmen halkynyň ruhy medeniýetinde bu ýörelge irki döwürlerden kemala gelipdir. Ol asyrlaryň synagyndan geçen ruhy-ahlak gymmatlykdyr, heňňamlardan habar berýän gara gazmadyr, mährem enäniň hüwdüsi kimin ak säherleriň mylaýymlygydyr. Bu ýörelge milletimiziň dünýä we adamzat hakyndaky pelsepewi pikirleri esasynda toplan tejribesidir. Mahlasy, türkmen halkynyň milli häsiýetleri parahatçylyk taglymaty esasynda ýüze çykypdyr. Taryhda bu ýörelgä ten berenleriň mertebesi belende göterilipdir. Olaryň nesil daragty ösüp-örňäpdir.

Agzybirlik, gör, nähili belent mertebe. Türkmenler ähli döwürlerde-de milletleri jebislige we ruhy birlige çagyrypdyr. Olara dostluk goluny uzadypdyr. Türkmençilikde çylşyrymly meseleler düşünişmek, birek-birege sarpa goýmak arkaly çözülipdir. Il sylagly ýaşulular tarapyndan töwellaçylyk däbi berjaý edilipdir.

Taryhçy alym Jürjanynyň berýän maglumatlarynda soltan Ybraýym 1033-nji ýylda Hyratda dünýä inipdir we 1059-njy ýylda tagta çykypdyr. «Boljak oglan başdan belli» diýlişi ýaly, ol ýaşlygyna garamazdan, harby sungatdaky, döwleti dolandyrmakdaky ukyp-başarnygy bilen, taryhyň şöhratly sahypalarynda yz goýupdyr. Beýik Seljuk we Gaznaly döwletleriniň arasynda agzybirligi dabaralandyryp, ukyp-başarnygy netijesinde, ynsanperwerligiň, sahawatlylygyň, adalatlylygyň nusgasyny görkezipdir. Orta asyr ýazuw çeşmelerinde soltan Ybraýymyň döwleti dolandyrmakda aýratyn ukyp-başarnyga eýe bolandygyna dykgat çekilip, onuň Gaznaly türkmen döwletiniň hökümdarlarynyň arasynda ilkinji bolup «soltan» adyna mynasyp bolandygy habar berilýär. Orta asyrlarda şeýle belent ada eýe bolan her bir hökümdar din we dünýewi meselelerde ýolbaşçylyk etmek hukugyny hem gazanypdyr. Beýik serkerdelere mahsus bolan bu ýörelgeler Ybraýymyň diňe bir diplomatik meselelerden, döwlet dolandyryş işlerinden kämil baş çykarýandygyndan ötri, onuň çuň paýhas, kesgir akyl bilen ata-babalarynyň üstünliklerini özüne ýörelge edinip, olaryň durmuş tejribelerinden netijeli sapak alandygyndan hem habar berýär.

Ybraýym soltan 1059-njy ýylda tagta geçen ilkinji günlerinden başlap, Beýik Seljuk döwleti bilen parahatçylykly gatnaşyklary ýola goýmaga girişýär. Ol syýasy gatnaşyklarda ýüze çykan her bir meseläni düşünişmek ýoly bilen çözmegiň tarapdary bolupdyr. Netijede, Ybraýymyň saýlap alan syýasaty iki türkmen döwletiniň hem bähbitlerine hyzmat edipdir.

1040-njy ýylda bolup geçen Daňdanakan söweşinden soňky döwürlerde Ybraýym ibn Mesut Çagry beg bilen parahatçylygy ýola goýmak ugrunda birnäçe möhüm işleriň başyny tutýar. Bu barada taryhçy alym Ibn Esir «Kämil taryh» atly kitabynda şeýle ýazýar: «Bu ýyl soltan Ybraýym ibn Mesut ibn Mahmyt ibn Söbüktegin bilen Horasanyň häkimi Dawut ibn Mikaýyl ibn Seljugyň arasynda ylalaşyk gazanyldy. Ylalaşyga görä, her haýsy öz golastyndaky ýerlere hökmürowan bolmalydy. Öz aralaryndaky ýer üçin dawa-jenjeller ýatyryldy. Bu ylalaşygyň sebäbi şeýledi. Iki tarapyň ýolbaşçylary hem oýlanyşyp gördüler. Iki hökümdar hem biri-birlerini ýeňip bilmejekdigine, mal-mülklerini ýersiz-ýere harçlajakdyklaryna, nökerleri ýadatjakdyklaryna, ilatyň emläginiň talanjakdygyna we nähak ýere pida beriljekdigine gözleri ýetip, ýaraşyk üçin ylalaşdylar. Netijede, ylalaşyk we şertnama taýýarlandy. Ilat muňa begendi, kynçylyklardan halas bolmaklary olary şatlandyrdy». Ibn Esiriň «Kämil taryhynda» taryhçy alym Muhammet bin Hawendşa Balhynyň «Rowzatussafa», Muhammet Kasym Hinduşa Astrabadynyň «Taryhy Firişte» atly kitaplarynda berilýän gymmatly maglumatlar soltan Ybraýym Mesudyň parahatçylyk diplomatiýasynyň diňe bir onuň öz ykbalyna däl-de, beýleki döwletleriň ykbalyna-da täsirini ýetirendigini görkezýär. Şonuň üçin-de soltan Ybraýym tarapyndan amala aşyrylan parahatçylyk şertnamasy («Kitabul sulh») onuň abraý-mertebesini has-da artdyrypdyr. Bu şertnamadan soňra iki döwletiň hem ykdysady kuwwaty, söwda gatnaşyklary gülläp ösüpdir. Şäherlerde suwaryş we jemgyýetçilik desgalary gurlupdyr. Alyslardan gelýän täjirler üçin gurlan Haýrabat we Eýmenabat kerwensaraýlary özüniň howpsuzlygy, ygtybarlylygy bilen bu döwlete bolan ynamy has-da berkidipdir. Raýatlaryň jemgyýetçilik-durmuş ýagdaýlary düýpgöter özgeripdir. Ýurtda daýhanlaryň we hünärmenleriň erkin zähmet çekmegi üçin zerur şertler döredilipdir. Şol döwürlerde Beýik Seljuk türkmen döwletiniň çäkleri günbatarda Ortaýer we Mermer deňizlerine, gündogarda Kaşgara, demirgazykda Aral we Gara deňizlerine, Kawkaza, günortada Pars aýlagyndan Ýemene çenli baryp ýetipdir. Gaznaly türkmen döwletiniň çäkleri bolsa Hazar deňzinden Hindi ummanyna çenli giňäpdir. Ybraýym soltanyň bu tutumy ony tutuş musulman dünýäsinde iň täsirli we hormatlanýan şahsyýet hökmünde öňe çykarypdyr.

Taryhçy alym Mustewfiniň «Taryhy guzide» atly eserinde Seljuk hökümdarlarynyň uly hormatyň nyşany hökmünde oňa «ata» diýip ýüzlenendikleri nygtalýar. Bu bolsa dostana gatnaşyklaryň has-da berkemegine, garyndaşlyk gatnaşyklarynyň ýola goýulmagyna şert döredipdir. Handemir atly taryhçy alymyň ýazmagyna görä, Seljuk türkmen döwletiniň parasatly weziri Nyzamylmülküň tagallasy bilen Mälik şanyň gyzy Ybraýymyň ogly Mesuda durmuşa çykarylyp, garyndaşlyk gatnaşyklary has hem berkidilipdir.

Orta asyr taryhçylarynyň berýän maglumatlarynda, has takygy, Kazy Ahmet Gaffarynyň «Taryhy jahan ara», Ýahýa ibn Abdullatyf Kazwynynyň «Lubbul täwaryh», Muhammet Kasymyň «Taryhy firişte» atly eserlerinde soltan Ybraýym Mesudyň ady we onuň alyp baran işleri buýsançly beýan edilýär. Hökümdarlyk eden döwründe gurlan ymaratlar, metjitler, hanakalar, kerwensaraýlar Ybraýymyň haýyr-yhsanynyň, jomartlygynyň aýdyň mysaly bolup, nesillere miras galypdyr. Soltan Ybraýym gijelerine şähere aýlanyp, mätäçlere ýardam edipdir. Hassalara döwlet tarapyndan muzdsuz däri-dermanlar berlipdir. Ybraýymyň söweş sungatyndaky ezberligi, binagärlik sungatyna inçelik bilen düşünmek ukyby döwürdeşlerini haýran galdyrypdyr. Ýazuw çeşmelerinde onuň hatdatlyk sungatyndaky ussatlygy beýan edilip, her ýyl Gurhany hut öz eli bilen göçürip, Mekge şäherine sowgat ugradandygy hem nygtalýar.

Soltan Ybraýymyň halkyny Gün kibi çoýandygyny Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Taryh we arheologiýa institutynyň numizmatika otagynda saklanýan Ybraýym ibn Mesudyň adyndan zikgelenen dinaryň ýüzündäki «Zahyruddöwle Ybraýym bin Mesut» (Döwletiň hemaýatkäri Ybraýym bin Mesut) diýen ýazgy hem tassyklaýar. Soltan Ybraýymyň adyndan çykarylan şeýle görnüşdäki zikge Türkmenistanyň Döwlet medeniýet merkeziniň Döwlet muzeýinde hem saklanylýar. Ybraýymyň adyndan zikgelenen dinarlar bu beýik hökümdaryň taýsyz şöhratyny dünýä ýaýmak bilen birlikde, onuň şahsyýetini dikeltmekde hem-de türkmen taryhynda bitiren işlerini ylmy esasda öwrenmekde gymmatly çeşme bolup hyzmat edýär. Zikgeşynaslyk ylmynyň ösmegine ýardam etjek bu zikgeler nesilleri watansöýüjilik ruhunda terbiýelemekde, olaryň şöhratly taryhymyza bolan buýsanjyny artdyrmakda hem egsilmez gymmata eýedir.

Kyrk ýyldan gowrak hökümdarlyk edip, ömri nesillere nusgalyk bu soltan 1099-njy ýylda altmyş ýaşynda bakyýete göç edipdir.

Rahym HOJAMYRADOW,

Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Taryh we arheologiýa institutynyň direktory.